De natuur van Schiermonnikoog is heel rijk en gevarieerd. Op een klein oppervlak vind je er veel verschillende landschappen: van het wad tot de duinen en van het bos tot de Westerplas. In elk landschap gedijen weer andere dieren en planten.
Wad
Het wad blijft mensen betoveren, met zijn altijd bewegende water, zijn steeds wisselende luchten, zijn geuren en geluiden, zijn vogels en zijn overweldigende weidsheid. De bodem van de Waddenzee ten zuiden van Schiermonnikoog valt als het laag water is voor een groot deel droog en dan komt het wad tevoorschijn. Op en in de wadplaten krioelt het van het leven. De wadbodem is heel voedselrijk omdat er in het ondiepe water van de Waddenzee veel organisch materiaal bezinkt.
Bodemdieren als wormen en schelpen ‘eten’ dit organisch materiaal en de vele vogels op het wad eten op hun beurt de bodemdieren op.
Kwelder
De kwelders liggen aan de wadkant van het eiland. Kwelders ontstaan door ‘verlanding’ van de wadbodem. Wadplaten worden steeds hoger doordat er na elke vloed slib op achterblijft. Als zo’n plaat hoog genoeg is geworden, gaan er algen en kwelderplanten op groeien die ook weer slib vasthouden. Op de delen van de kwelder die elke dag door zeewater worden overspoeld groeien pionierplanten als zeekraal en slijkgras.
De hogere delen van de kwelder overstromen alleen bij hoge vloed. Daar groeien bijvoorbeeld lamsoor, zeealsem en Engels gras. De Oosterkwelder is grotendeels na 1850 ontstaan. Vroeger lagen er ook in het westen kwelders langs de Waddenzee. Na de aanleg van de zeedijk zijn die kwelders veranderd in de landbouwgrond van de Banckspolder. De afgelopen jaren is het Rif, een grote zandpunt in het westen, langzamerhand veranderd in een kwelder.
Strand
Schiermonnikoog heeft het breedste strand van Europa. Op sommige plekken is het meer dan een kilometer breed! Afhankelijk van de kracht en de richting van de wind is in de vloedlijn van alles te vinden: schelpen, goudkammetjes, wieren en soms zelfs zeesterren. Langs de waterlijn scharrelen vogels hun kostje bij elkaar. Vooral verschillende soorten meeuwen, scholeksters en drieteenstrandlopers kom je er tegen.
De spectaculairste strandvondsten spoelen aan de oostkant van het eiland aan, omdat daar diepe geulen in de buurt van het strand komen. Aan de westkant van het eiland ligt een grote zandbank vlak voor de kust. Waar die zandbank voor het strand ligt, is er maar weinig stroming. Dat zorgt ervoor dat het strand daar meer op een wadbodem begint te lijken, compleet met wadpieren en zeekraalplantjes.
Duinen
Op Schiermonnikoog kan je op het strand zien hoe duinen ontstaan: door de wind ontstaan kleine zandhoopjes op het strand, er ontkiemt biestarwegras en helmgras op zo’n zandhoopje en die planten verstevigen met hun wortels het zandhoopje en vangen extra zand zodat het hoopje uitgroeit tot een duintje.
In de duinen leven konijnen, maar lang niet meer zo veel als er ooit waren. Twee konijnenziektes hebben ervoor gezorgd dat heel veel konijnen zijn dood gegaan. Voor de duinen heeft dit grote gevolgen. Planten die vroeger door de konijnen als kiemplantje werden opgegeten, kunnen nu uitgroeien tot bomen en struiken. Daardoor groeien de duinen op Schiermonnikoog steeds meer dicht en komen bijzondere duinplanten in gevaar. Om de duinen weer meer open te krijgen en te houden, lopen er tegenwoordig grote grazers in de duinen.
Bos
De bossen op Schiermonnikoog bestaan uit aangeplant dennenbos en van nature ontstaan loofbos. In het begin van de vorige eeuw liet de familie Von Bernstorff dennenbossen aanplanten voor houtproduktie. Maar door de extreme omstandigheden groeiden de bomen zo langzaam, dat het onderhoud al snel werd gestaakt. Aan de westkant van het bos kun je goed zien hoe de bomen door de zoute wind worden ‘kaalgeschoren’ en kromgroeien.
In de luwte van het aangeplante bos zijn loofbossen ontstaan met vooral veel berken. Dit berkenbos breidt zich nog steeds uit. Er broeden veel vogels in het Schiermonnikoogse bos, van allerlei soorten zangvogels tot sperwers en ransuilen.
Westerplas
De Westerplas is nog niet zo lang een zoetwaterplas. Het gebied heette vroeger de Westerkwelder en werd regelmatig door de Waddenzee overspoeld. In 1964 is die kwelder ingedijkt en ontstond de Westerplas. Nu is de Westerplas het belangrijkste zoetwatergebied van het eiland.
Vanwege het zoete water leven er op en rond de Westerplas veel vogels. Eenden en ganzen natuurlijk, allerlei soorten rietvogels, en er broeden lepelaars. Ook voor mensen is de Westerplas van belang. Een groot deel van het drinkwater op Schiermonnikoog wordt namelijk in dit gebied gewonnen.